Elam

Vikipediya, ochiq ensiklopediya

Elam (Elam yozuvi: hatamti; elam mixxati: 𒁹𒄬𒆷𒁶𒋾 ḫalatamti; Shumer tili: 𒉏𒈠 elam; akkad tili: 𒉏𒈠𒆠 elamtu; ivritcha: עֵילָם ʿēlam[1][2]) zamonaviy Eronning uzoq gʻarbi va janubi-gʻarbida joylashgan qadimiy sivilizatsiya boʻlib, hozirgi Xuziston va Ilom viloyatining pasttekisliklaridan hamda janubiy Iroqning kichik bir qismida joylashgan. Zamonaviy Elam nomi shumer transliteratsiyasidagi elam(a) dan kelib chiqqan boʻlib, keyinchalik akkadcha elamtu va elamcha haltamti bilan birga qoʻllanilgan. Elam davlatlari Qadimgi Sharqning yetakchi siyosiy kuchlari qatoriga kirgan[3]. Klassik adabiyotda Elam Susiana nomi bilan ham tanilgan (qadimgi yunoncha: Σουσιανή)[4].

Elam xalkolit davrida (mis davri) Yaqin Sharqning ilk urbanizatsiyasining bir qismi boʻlgan. Miloddan avvalgi 3000-yillarga oid yozma maʼlumotlarning paydo boʻlishi ham Shumer tarixiga mos keladi, bu yerda bir oz avvalgi davrga oid yozuvlar topilgan[5][6]. Qadimgi elam davrida (Oʻrta bronza davri), Elam markazi Anshanda joylashgan Eron platosidagi qirolliklardan iborat boʻlib, miloddan avvalgi 2-ming yillik oʻrtalaridan boshlab Xuziston pasttekisligidagi Susada rivojla boshlangan[7]. Elamit odatda boshqa tillar bilan bogʻliq boʻlmagan til izolyatsiyasi hisoblanadi, u oʻzidan keyin paydo boʻlgan tillarning orasida alohida ahamiyat kasb etgan. Geografik va arxeologik oʻxshashliklarga koʻra, baʼzi tarixchilar elamliklar zamonaviy lurlar[8] ajdodlarining katta qismini tashkil qiladi, deb taʼkidlaydilar. Ularning tili Luri tili oʻrta fors tilidan ajralib chiqqan.

Etimologiyasi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Elam davlatining elam tilidagi endonimi Hatamti boʻlgan boʻlishi mumkin ( Chiziqli elamit tilida)[9], yoki Haltamti (elamit mixxati: 𒁹𒄬𒆷𒁶𒋾 halatamti)[10].

Eksonimlar shumer tilidagi ELAM MA ki 𒉏𒈠𒆠 va ELAM, akkad tilidagi Elamû (erkak/neyter) va Elamītu (ayol) („Susiana, Elamlik aholisi“ degan maʼnoni anglatadi) singari nomlarini oʻz ichiga olgan[11]. Shumercha elam atamasi hududdagi baland togʻlarni nazarda tutgan holda berilgan[12].

Miloddan avvalgi asrlarda Elam asosan zamonaviy Xuziston va Ilam hududida joylashgan. Xuzestān nomi oxir-oqibat qadimiy fors tilidagi 𐎢𐎺𐎩 (hūja) soʻzdan olingan boʻlib, u Susa/Elam degan maʼnoni anglatadi[13]. Bu Oʻrta fors tilidagi: 𐭧𐭥𐭰 (hūz) „Susiana“ va hozirgi forscha: خوز (xuz), -stån „joy“ toponimik qoʻshimchasi bilan qoʻshilib bugungi nomini hosil qilgan.

Geografiyasi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Elam xronologiyasi.

Geografik jihatdan Susiana asosan Karun daryosi atrofidagi Eronning Xuziston viloyatini oʻzida ifodala etadi. Qadim zamonlarda bu hududni tavsiflash uchun bir nechta nomlardan foydalanilgan. Qadimgi geograf Ptolemey Suza atrofidagi mamlakatni nazarda tutib, bu hududni Susiana deb atagan.

Yana bir mashhur geograf Strabon Elam va Susianani ikki xil geografik mintaqa sifatida tasniflagan. U Elamni („Elimay yurti“) birinchi oʻrinda Xuzistonning baland togʻli hududi deb tasvirlagan[14].

„Yahudiylarning tarixiy manbalarida joylashuv boʻyicha kelishmovchiliklar bor“, deydi Daniel T. Potts. Baʼzi qadimiy manbalarda Elam Xuzistonning baland togʻli hududi va Susiana esa pasttekislik hududi sifatida tavsiflanadi. Ammo boshqa qadimiy manbalarda „Elam“ va „Susiana“ ayni bir hududni ifodalab keladi[15].

Bu sohadagi noaniqlik zamonaviy tadqiqotlarga ham taalluqlidir. Qadimgi Anshan kashf etilgandan keyin, uning Elam tarixidagi katta ahamiyati anglab yetgan olimlar hudud haqidagi taʼriflarini yana oʻzgartiriganlar. Ayrim zamonaviy olimlar[16] Elamning markazi Xuziston pasttekisligidagi Susada emas, balki Anshanda va uning atrofidagi baland togʻlarda joylashganligini taʼkidlaydilar.

Tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Miloddan avvalgi davrlarda, jumladan, Ubayd davrida bu hududda Ubayd madaniyato rivojlangan va mazkur madaniyatining koʻp jihatlarini yerlik aholiga singdirilgan.

Elam tarixi haqidagi bilimlar asosan turli manbalarga asoslanib qolgan. Hudud tarixi xususidagi asosiy manbalar Mesopotamiya (Shumer, Akkad, Ossuriya va Bobil) qoʻyozmalariga asoslangan. Elam tarixi shartli ravishda ikki ming yildan ortiq vaqtni oʻz ichiga olgan uch davrga boʻlinadi. Birinchi elam davridan oldingi davr proto-elam davri deb nomlanadi:

  • Proto-elamit: miloddan avvalgi 3200 — 2700-yil (Suzada proto-elam yozuvi)
  • Qadimgi Elam davri: miloddan avvalgi 2700 — 1500-yil (Sukkalma sulolasigacha boʻlgan eng qadimgi hujjatlar)
  • Oʻrta Elam davri: miloddan avvalgi 1500 — 1100-yil (Anzanitlar sulolasi Bobilning Suzaga bostirib kirishigacha)
  • Neo-elam davri: miloddan avvalgi 1100 — 540-yillar (Ossuriya va Midiya taʼsiri bilan tavsiflanadi. Miloddan avvalgi 539-yil Ahamoniylar davrining boshlanishini anglatadi.)

Yana qarang[tahrir | manbasini tahrirlash]

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ „Elam (GN)“. Oracc: The Open Richly Annotated Cuneiform Corpus.
  2. ↑ „Elamtu [ELAM (GN)“]. Oracc: The Open Richly Annotated Cuneiform Corpus. 2023-yil 26-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 16-dekabr.
  3. ↑ Elam: surveys of political history and archaeology, Elizabeth Carter and Matthew W. Stolper, University of California Press, 1984, p. 3
  4. ↑ Skolnik, Fred; Berenbaum, Michael. Encyclopaedia Judaica, Volume 6, 2007 — 283 bet. ISBN 978-0028659343. 
  5. ↑ Hock, Hans Heinrich. Language History, Language Change, and Language Relationship: An Introduction to Historical and Comparative Linguistics, 2nd, Mouton de Gruyter, 2009 — 69 bet. ISBN 978-3110214291. 2020-yil 2-oktyabrda qaraldi. 
  6. ↑ Gnanadesikan, Amalia. The Writing Revolution: Cuneiform to the Internet. Blackwell, 2008 — 25 bet. ISBN 978-1444304688. 
  7. ↑ Elam: surveys of political history and archaeology, Elizabeth Carter and Matthew W. Stolper, University of California Press, 1984, p. 4
  8. ↑ Edwards, I.E.S.. The Cambridge Ancient History, 2nd, Cambridge University Press, 1971 — 644 bet. ISBN 9780521077910. „lurs.“ 
  9. ↑ Desset (2020a).
  10. ↑ „Iranian plateau gave birth to writing: French archaeologist“. MSN. 2021-yil 9-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 5-yanvar.
  11. ↑ A Concise Dictionary of Akkadian Jeremy Black: . Harrassowitz Verlag, 1999 — 68 bet. ISBN 3-447-04225-7. 
  12. ↑ „Electronic Pennsylvania Sumerian Dictionary: "elam"“. 2024-yil 15-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2024-yil 15-aprel.
  13. ↑ Kent, Roland. Old Persian: Grammar, Texts & Lexicon, American Oriental Series. American Oriental Society, 1953 — 53 bet. ISBN 0-940490-33-1. 
  14. ↑ D. T. Potts, The Archaeology of Elam: Formation and Transformation of an Ancient Iranian State. Cambridge World Archaeology. Cambridge University Press, 2015 ISBN 1107094690 p11
  15. ↑ D. T. Potts, The Archaeology of Elam: Formation and Transformation of an Ancient Iranian State. Cambridge World Archaeology. Cambridge University Press, 2015 ISBN 1107094690 p11
  16. ↑ F. Vallat 1980

Adabiyotlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  • Quintana Cifuentes, E., "Historia de Elam el vecino mesopotamico", Murcia, 1997 yil. Estudios Orientales . IPOA-Murcia.
  • Quintana Cifuentes, E., "Textos y Fuentes para el studio del Elam", Mursiya, 2000 yil. Estudios Orientales . IPOA-Murcia.
  • Quintana Cifuentes, E., La Lengua Elamita (Erondan oldingi), Madrid, 2010 yil. Gram Ediciones.ISBN 978-84-88519-17-7ISBN 978-84-88519-17-7
  • Khačikjan, Margaret: The Elamite Language, Documenta Asiana IV, Consiglio Nazionale delle Ricerche Istituto per gli Studi Micenei ed Egeo-Anatolici, 1998ISBN 88-87345-01-5
  • A New History of Writing on The Iranian Plateau.
  • Forslar: Imperiya ustalari, Time-Life Books, Iskandariya, Virjiniya (1995)ISBN 0-8094-9104-4
  • DT Potts, "Fors ko'rfazidagi elamliklar va kassitlar", Journal of Near Sharq Studies, jild. 65, yo'q. 2, bet. 111–119, (2006 yil aprel)
  • MakAlpin, Devid V., Proto Elamo Dravidian: Dalillar va uning oqibatlari, Amerika falsafa jamiyati (1981)ISBN 0-87169-713-0
  • Vallat, Fransua. 2010 yil. "Elam tarixi". Qadimgi Eron tadqiqotlari doirasi (CAIS)
  • Juzeppe Valenza, Elamiti Elimioti Elimi Il Teatro Genealogico degli Elimi nel crocevia del Mediterraneo. Marostica, 2022,ISBN 978-88-908854-2-6 .
  • Vallat, François. 2010. "The History of Elam". The Circle of Ancient Iranian Studies (CAIS)
  • The Elamite World, Routledge Worlds. Oxford: Routledge, 2018. ISBN 978-1-138-99989-3. 
  • The Elamite World, Routledge Worlds. Oxford: Routledge, 2018. ISBN 978-1-138-99989-3. 
  • Zohuriyon, Maryam, Seyyid Mehdi Musaviy Kuhpar, Javad Neyestoniy va Alirizo Hozhabriy Nobariy. "Qadimgi Elam me'morchiligida grifon motivining semiologiyasi". In: Central Asiatic Journal 62, №. 2 (2019): 227–32. doi : 10.13173/centasiaj.62.2.0227 .

Havolalae[tahrir | manbasini tahrirlash]



"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Elam&oldid=4305247" dan olindi