Pireney yarim oroli

Pireney yarim oroli, Iberiya yarim oroli (ispancha: , portugalcha: , baskcha Iberiar penintsula, aragoncha: peninsula Iberica, kat. península Ibèrica, estr. península Ibérica, fransuzcha: péninsule Ibérique, inglizcha: Iberian peninsula, lotincha: Iberia paeninsula) — Yevropaning jan.gʻarbidagi yarim orol. Maydoni 582 ming km². Atlantika okeani bilan Oʻrta dengiz oraligʻida. Pireney yarim orolio. Afrikadan Gibraltar boʻgʻozi orqali, Yevropaning qolgan qismidan esa Pirenei togʻlari orqali ajralgan. Pireney yarim orolio.da Ispaniya, Portugaliya, Andorra davlatlari va Gibraltar joylashgan. Qirgʻoq chizigʻi aksari kismida tekis. Yer yuzasi yassitogʻlik va togʻlardan iborat. Oʻrtacha balandligi 1000– 1500 m. Eng baland joyi — Syerra-Nevada tizmasidagi Mulasen togʻi (3478 m). Sohili — payettekislik. Toshkoʻmir, temir rudasi, volfram, simob, polimetall rudalari, pirit konlari bor. Iqlimi asosan, Oʻrta dengizga xos subtropik, gʻarbida sernam, okean iqlimi. Yanv.ning oʻrtacha temperaturasi 8—12°, iyulniki 18—28. Maksimal temperatura 40°, minimali —25°. Yillik yogʻin shimolida 800–1000 mm, togʻlarda 1500–2000 mm, ichki hududlarda 300–500 mm. Yirik daryolari: Taxo, Gvadiana, Duero, Ebro, Gvadalkvivir. Tabiiy oʻsimliklari oʻrta dengiz butalari (makvis, gariga), dasht oʻsimliklaridan iborat. Hududining 40% butazor. Oʻrmonlar ham uchraydi.

Geografiyasi

Pireney yarim oroli tabiatining o’ziga xos regional xususiyatlari Yevropaning janubi-g’arbida, O’rta dengiz bilan Atlantika okeani o’rtasida va Afrikaga yaqin joylashganligi bilan hamda yer yuzasining tuzilishi bilan bog’liq. Maydoni 582000 km2. O’rta Yevropadan Pireney tog’lari orqali va Afrikadan Gibraltar bo’g’izi orqali ajralib turadi. Uning shimoli-g’arbiy qirg’oqlari Atlantika okeani suvlari bilan, janubi-sharqiy qirg’oqlari O’rta dengiz suvlari bilan yuvilib turadi. Qirg’oq chiziqlari Fenoskandiya qirg’oqlariga nisbatan ancha tekis va mayda orollar juda kam uchraydi. Pireney yarim orolining asosiy qismini yemirilgan qadimiy kristall jinslardan tarkib topgan Meseta yassi tog’ligi ashkil etadi. Bu massiv shimol va janub tomonlardan alp burmalanishidan hosil bo’lgan yosh tog’ tizmalari bilan o’ralgan. Mesetaning ichki qismida kristall jinslar ancha cho’kkan va ularning yuzasi cho’kindi jinslar bilan qoplangan. Mesetaning shimoliy yarmida Eski Kastiliya platosi va janubiy yarmida Yangi Kastiliya platosi joylashgan. Ularning okean sathidan balandligi 400-500 m dan 600-800 m gacha o’zgaradi.

Serra nevada tog'i

Tizmaning eng baland nuqtasi Serra-de-Gredos massividagi Almanov (2592 m) cho’qqisidir. Mesetaning janubiy chekkasida maksimal balanddigi 1323 m bo’lgan Serra-Morena palaxsali tog’i qad ko’tarilgan. Yarim orolning shimoli-sharqqa, Mesetaning ko’tarilgan qismida o’rtacha balandlikdagi palaxsali Iberiya va Kataloniya tog’lari joylashgan. Pireney yarim orolining shimoliy qismida Kantabriy va Pireney tog’lari kenglik bo’ylab cho’zilgan. Pireney tog’lari balandligi jihatidan Alp tog’laridan keyingi ikkinchi o’rinda turadi. Uning eng baland nuqtasi Maladetta massividagi Aneto (3404 m) cho’qqisidir. Undan g’arb tomonda Poze (3375 m) va Vinmal (3298 m) cho’qqilari bor. Pireney tog’larining markaziy qismi baland ko’tarilgan bo’lib, undagi cho’qqilar o’tkir qirrali, yonbag’irlari tik qoyali, daralari tor va chuqur, dovonlar deyarli uchramaydi. Markaziy Pireneydan g’arbga va sharqqa tomon tog’lar pasayib boradi. Pireney bilan Kontabriy o’rtasida joylashgan Biskay tog’i ham Kontabriyga o’xshash tektonik, orografik va geologik jihatdan Pireney tog’lariniig g’arbiy davomi hisoblanadi. Kontabriy tizmasining eng baland joyi Torre-de-Serredo (2648 m) tog’idir. Kontabriyning g’arbiy qismidagi Asturiya tog’i ( 2500 m) Biskay tog’lariga nisbatan oldinroq burmalangan. Pireney yarim orolining janubiy qismidagi tog’lar o’zining geologik tuzilishi va tarkibiga ko’ra Alp tog’lariga o’xshash Gibraltar bo’g’izi sohilidan shimoli-sharqqa tomon cho’zilgan Andalusiya tog’alaridir. Uning va Pireney yarim orolining eng baland joyi Serra Nevada (Qorli tog’lar) tizmasidagi Mulasen (3478 m) cho’qqisidir.

Andalusiya tog’larida kristall jinslar va ohaktoshlar keng tarqalgan. Andalusiya tog’laridan shimoli-g’arbda Kordilera-Betiko tog’i joylashgan. Uning maksimal balanddigi La-Sagra cho’qqisida 2381 m ga teng. Yarim orolning janubi-sharqiy chekkasida balandligi 1500 ga yetadigan Kordilera Subbetiko tog’i qirg’oq bo’ylab cho’zilgan. O’lkada tog’ tizmalari, yassi tog’liklar, platolardan tashqari tekisliklar va pastekisliklar ham bor.Pireney, Iberiya va Kataloniya tog’lari oralig’idagi yirik tektonik cho’kmada Aragon tekisligi joylashgan. Tekislikning katta qismi shu hududdan oqib o’tadigan Ebro daryosining suvi bilan sug’oriladi. Aragonning yuza qatlami to’rtlamchi davr kontinental yotqiziqlaridan iborat. Dengiz sathidan o’rtacha balandligi 250 m. Tekislik relefi tepalik xarakterga ega, yassi yuzali suvayrg’ichlarning yonbag’irlari daryo vodiylari va jarliklar bilan kuchli kesilgan. Ebro vodiysi yaxshi ishlangan akkumulyativ terrasalardan va keng qayirlardan tashkil topgan.Andalusiya tog’lari bilan Serra Morena tizmasi oralig’idagi tektonik bukilmada Andalusiya pastekisligi shakllangan.

Keng g’arbiy qismi yassi allyuvial tekislik bo’lib, Gvadalkvivir daryosi va uning irmoqlari oqizib kelgan yotqiziqlardan tarkib topgan. Toraygan sharqiy qismi paleogen va neogenning mergel, gil, qumtosh va ohaktoshlaridan tashkil topgan. Andalusiya pastekisligi shimoli-sharqdan janubi-g’arbga Kadis qo’ltig’i tomon pasayib boradi. Uning yer yuzasi okean sathidan 100 m pastda yotadi. Yarim orolning g’arbiy qismida Meseta yassi tog’ligi etaklarida Atlantika okeani sohili bo’ylab cho’zilib yotgan Portugaliya pastekisligi bor. Uning lagunali qirg’og’iga Lissabon va Setubal qo’ltiqlari o’yib kirgan. Pastekislik hududidan Teju (Taxo) daryosi oqib o’tadi. Maydon jihatidan uncha katta bo’lmagan sertepa pastekisliklar yarim orolning sharqiy qismida ham uchraydi. Bular O’rta dengiz sohilidagi Valensiya va Mursiya pastekisliklari bo’lib Ispaniya Levanti deb yuritiladi.Pireney yarim oroli subtropik mintaqada joylashganligi tufayli uning barcha hududi o’rta dengiz subtropik iqlim o’lkasiga qaraydi, lekin yarim orolning yer yuzasining murakkab tuzilishi iqlimidagi ichki farqlarini vujudga keltiradi. Bunday farqldarni havo haroratida, yillik yog’in miqdorida, yog’in rejimida ko’rish mumkin.

Iqlimi

Yarim orolning shimoli g’arbiy va shimoliy qismlarida - Galisiya, Asturiya massivlarida, Kantabriy va Pireney tog’larining yonbag’irlarida iqlim yumshoq va nam. Yil davomida harorat keskin o’zgarmaydi, yog’in ko’p bo’ladi. Atlantika okeani tomonidan esadigan doimiy shamollar katta miqdorda namlik keltiradi. Qishda tumanli va bulutli kunlar uzoq davom etadi. Yozi salqin va nam bo’lib, iyulning o’rtacha harorati +18°,+20°S, yanvarniki +6°,+8°S atrofida. Yillik yog’in miqdori 1000-2000 mm. O’lka uchun dengiz iqlimi xarakterli bo’lib, u nam Ispaniya deb ataladi va subtropik mintaqadan mo’tadil mintaqaga o’tkinchi polosa hisoblanadi. Pireney yarim orolining g’arbiy qismi o’rta dengiz iqlim tipining okean iqlim turi xarakteriga ega. Bu yerda yoz issiq va qish iliq bo’ladi. Iyulning o’rtacha harorati +21°,+24°S ni, yanvarniki +8°,+11°S ni tashkil etadi. Yiliga 600-1000 mm atrofida yomg’ir yog’adi. Biroq yozda havoning nisbiy namligi 80% gacha, yog’in kam bo’ladi. Uning janubiy va sharqiy hududlari uchun kontinental o’rta dengiz iqlim tipi xarakterli. O’lkada yumshoq yomg’irli qish tezda uzoq davom etadigan issiq va quruq yoz fasli bilan almashinadi.

Iyulning o’rtacha harorati +25°,+28°S ga teng. Yillik yog’in miqdori 500 mm dan oshmaydi. Valensiya va Mursiya tekisliklarida yog’in 300 mm gacha kamayadi. Yoz oylarida Afrika tomonidan quruq Levere garmsel shamoli tez-tez esib turadi.Yarim orolning ichki hududlarida - Eski va Yangi Kastiliyada, Aragon tekisligida iqlim sharoiti Atlantika okeani va O’rta dengizdan o’rtacha balandlikdagi tog’lar bilan to’silgan. Meseta yassi tog’ligi va Aragon tekisligining morfologik tuzilishi botiq shaklida bo’lganligi sababli mahalliy kontinental havo vujudga keladi. Natijada havo harorati fasllarga qarab keskin o’zgaradi, yog’in kam bo’ladi. Yozi issiq va qishi sovuq. Yanvarning o’rtacha harorati +4°,+5°S. Yiliga o’rtacha 400-500 mm yomg’ir yog’adi va bu hududlar quruq Ispaniya deb yuritiladi. Yarim orolning markaziy qismidagi Markaziy Kordilera tog’lariga atmosfera yog’inlari atrofdagi platolarga nisbatan ko’proq tushadi. Andalusiya pastekisligida tipik o’rta dengiz iqlimi hukmronlik qiladi. Eng sovuq oyning o’rtacha harorati +12°,+13°S ga va eng issiq oyning o’rtacha harorati +27°,+28°S ga teng. Yillik yog’in miqdori 500-700 mm atrofida bo’lib, subtropik ekinlarni yetishtirish uchun juda qulaydir.

Ichki suvlari

Taxo daryosi

Daryo tarmoqlari va ko’llar Yevropaning shimoliy o’lkalariga nisbatan Pireney yarim orolida uncha ko’p rivojlanmagan. Daryolarning aksariyat qismi yomg’ir suvlaridan, kam qismi esa yomg’ir va qor suvlaridan to’yinadi. Yarim orolning eng uzun daryosi Taxo (Teju) hisoblanadi. Uning uzunligi 1010 km, havzasining maydoni 81000 km2, o’rtacha yillik suv sarfi 360 m3/sek. Taxo daryosi Iberiya tizmasidagi Universales tog’idan 1600 m balandlikdan boshlanadi. Uning irmoqlari boshlanish tog’li qismida tor va chuqur vodiylardan oqib o’tadi, Atlantika okeaniga quyiladi. Uzunligi jihatidan Ebro daryosi ikkinchi o’rinda turadi. Uning uzunliga 928 km, havzasining maydoni 87000 km2 ga yaqin, o’rtacha yillik suv sarfi 615 m3/sek. Ebro Kantabriy tog’ining janubiy yonbag’rlaridan boshlanib, O’rta dengiz havzasiga quyiladi. To’yinishi aralash xarakterga ega. Gvadalkvivir (arabcha vodiy al-Kabir - azim daryo) daryosi Ispaniyaning janubidagi Andalusiya botiqligidan oqib o’tadi. U Andalusiya tog’larining shimoliy yonbag’ridan boshlanib, Atlntika okeanining Kadis qo’ltig’iga quyiladi. Daryoning uzunligi 560km, havzasining maydoni 57000 km2, o’rtacha yillik suv sarfi 164 m3/sek. ga teng. Atmosfera yog’inlaridan to’yinib yil bo’yi to’lib oqadigan daryolar Pireney yarim orolining shimoli-g’arbiy qismida joylashgan va ular o’z suvlarini Biskay qo’ltig’iga va Atlantika okeaniga quyadi. Shuningdek, sersuv daryolardan biri - Mino hisoblanadi. Ko’pchilik daryolarda suv omborlari va kanallar qurilgan. Kemalar faqatgina Gvadalkvivir daryolaridagina qatnay oladi. Duero daryosining 200 km masofadagi quyi qismida uncha katta bo’lmagan kemalar qatnaydi.

Tuproq, o'simlik, hayvonlari

Pireney landshaft o’lkasining geografik o’rni, yer usti tuzilishi va iqlim sharoiti tuproq-o’simlik qoplamining xilma-xil bo’lishiga qulaylik yaratgan. Nam iqlimli shimoliy va shimoli-g’arbiy hududlarda turli darajada podzollashgan o’rmon-qo’ng’ir va qo’ng’ir-jigar rang ishqorli tuproqlar vujudga kelgan. Meseta yassi tog’ligining katta qismida tuproqlar yuvilgan jigar rang tuproqlar, yarim orolning janubiy va sharqiy hududlarida tipik jigar rang tuproqlar keng tarqalgan. Pireney yarim orolining florasi nihoyatda turlarga va endemiklarga boy. Uning hududida 6000 turdan ortiq yuksak o’simliklar mavjud bo’lib, shundan 950 turi daraxt o’simliklardir. Flora tarkibida 1500 tur endemiklar bor. Yarim orolning shimoliy subtropik iqlimidan mo’tadil iqlimga o’tish qismida keng bargli o’rmonlar hukmronlik qiladi. O’rmonlarda asl kashtan, yoz emani, qish emani, shumtol, zarang, jo’ka va boshqa daraxtlar ko’pchilikni tashkil etadi. Galisiya o’rmonlarida muzlik davrining relikt daraxtalaridan qayin, tosheman, dengizbo’yi qarag’ayi uchraydi. Keng bargli o’rmonlarning ikkinchi yarusida doimiy yashil daraxtlar aralash holda o’sadi. Pireney va Kontabriy tog’larining shimoliy yonbag’larida o’rmonlar yaxshi rivojlangan. Ularning katta maydoni bargini to’kadigan eman, kashtan, buk, shumtollardan iborat keng bargli o’rmonlar bilan band. Tog’larning baland qismlarida keng bargli o’rmonlar qayin daraxtlari, qarag’ay, archa va pixtalar bilan almashinadi. Iberiya va Markaziy Kordilera tog’larida o’rmonlar massivi bir oz kamayadi.Pireney yarim orolining g’arbiy O’rta dengiz iqlimli qismi uchun tipik dag’al bargli doimiy yashil o’rmonlar va makvis butazorlari xarakterli. Bu yerdagi o’rmonlar asosan xilma-xil emanlardan (Portugaliya emani, tosh, po’kak emani, g’arb emani, namat bargli eman) tarkib topgan. Portugaliyada 750000 ga maydonda po’kak emani plantasiyasi barpo etilgan. Butazorli formatsiyalar ladannik, drok, filliren, daraxtsimon mojjevelnik, janub erigi, soyabon erik va makvislardan iborat. Mazkur landshaft o’lkasining hayvonot olamida hayvonlarning Yevropa va Afrika turlari uchraydi. Masalan, bu yerda yashaydigan bo’ri, tulki, lan, yovvoyi quyon hayvonlarning Yevropa turiga kirsa, genetta yirtqich hayvoni Afrika turiga kiradi. Hayvonlardan Pireney vixuxoli, qushlardan zangori zag’izg’on endemik hisoblanadi.